Erlendar fyrirmyndir í stjórnarskrá Stjórnlagaráðs

Die Würde des Menschen ist unantastbar. Sie zu achten und zu schützen ist Verpflichtung aller staatlichen Gewalt.

(Mannleg göfgi er friðhelg. Að virða hana og vernda er skylda alls ríkisvalds.)

Þessi málsgrein, úr 1. gr. þýsku stjórnarskrárinnar, finnst mér vera fallegasta stjórnarskrárgrein sem ég hef séð. Ég er ekki einn um þá skoðun að þykja þessi grein til fyrirmyndar, enda hefur hún verið tekin upp í stjórnarskrám víða um lönd og m.a. í réttindaskrá Evrópusambandsins sem 1. gr.

Það er með hliðsjón af þessum fyrirmyndum sem sagt er í 8. gr. frumvarps Stjórnlagaráðs að öllum [skuli] tryggður réttur til að lifa með reisn, og í 10. gr. að öllum [skuli] tryggð mannhelgi.

Margt annað í nýju stjórnarskránni byggir á erlendum fyrirmyndum. Meðal annars leitaði Stjórnlagaráð, og Stjórnlaganefnd sem undirbjó tillögur og dæmi fyrir ráðið, í smiðju Finna, Svía, Þjóðverja, Norðmanna, Svisslendinga og Keníubúa. Núgildandi stjórnarskrá lýðveldisins byggir einkum á danskri fyrirmynd; mér telst til að 62 greinar af 80 í þeirri íslensku eigi sér beina samsvörun í þeirri dönsku.

Finnar endurskoðuðu stjórnarskrá sína rækilega árið 1999 og er nýja plaggið 131 grein. Þýska stjórnarskráin er 147 greinar auk stutts viðauka. Svissneska sambandsstjórnarskráin er 197 greinar, og sú hollenska 142 plús 28 viðaukagreinar. Stjórnarskrárfrumvarp Stjórnlagaráðs er hins vegar 114 greinar og yrði í hópi styttri stjórnarskráa í Evrópu.

Nefnt hefur verið í umræðu að nýja stjórnarskráin segi alloft að setja eigi tiltekin lög eða að kveða eigi nánar á um tiltekin réttindi eða skyldur í lögum. Þetta er alþekkt í stjórnarskrám. Til dæmis eru lög frá þinginu nefnd 174 sinni í hollensku stjórnarskránni, sem er eins og áður sagði 142 greinar. Finnska stjórnarskráin nefnir útfærslur í lögum 106 sinnum í 131 greinum.

Þá hafa heyrst þær raddir að sum ákvæði nýja stjórnarskrárfrumvarpsins séu erfið í túlkun og framkvæmd. Nefnd hefur verið sem dæmi 17. gr. um frelsi menningar og mennta, þar sem segir að tryggja skuli með lögum frelsi vísinda, fræða og lista. Þessi grein á sér þó hliðstæður í erlendum stjórnarskrám á borð við þá svissnesku, sem kveður á um akademískt frelsi í 20. gr. og um frelsi listrænnar tjáningar í 21. gr., og þá þýsku, sem kveður á um frelsi lista, vísinda, rannsókna og kennslu í 3. mgr. 5. gr.

Annað ákvæði sem sagt hefur verið "óframkvæmanlegt" er í 14. gr. frumvarps Stjórnlagaráðs þar sem segir að stjórnvöld skuli tryggja aðstæður til opinnar og upplýstrar umræðu. Þar endurspeglast t.d. orðalag úrsænsku stjórnarskránni frá 1974 sem endurskoðuð var 2010. Í henni er mikil áhersla lögð á frjálsa skoðanamyndun, tjáningarfrelsi og upplýsingafrelsi. Fjalla raunar tveir af fjórum bálkum sænsku stjórnarskrárinnar um prent- og tjáningarfrelsi, enda eru það grundvallaratriði í lýðræðisþjóðfélagi sem ætlar að standa undir nafni. Má færa fyrir því rök að greinar um vernd tjáningarfrelsis og skoðanamyndunar hefðu átt að vera yfirgripsmeiri í nýju stjórnarskránni, fremur en hitt.

Því hefur verið haldið fram að mannréttindakafli frumvarpsins sé of ítarlegur og leggi stjórnvöldum of víðfeðmar skyldur á hendur. Eru þar jafnvel nefnd til sögu réttindi sem Ísland hefur skuldbundið sig að þjóðarétti til að virða og innleiða með virkum hætti í landsrétt. Má í því sambandi til dæmis minna á Alþjóðasamning um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi frá 1966 sem Ísland hefur fullgilt, sbr. sérstaklega 2. gr. hans. Í 7. gr. samningsins viðurkenna aðildarríki rétt sérhvers manns til sanngjarnra og hagstæðra vinnuskilyrða, sem innifela m.a. sanngjörn laun. Það er með hliðsjón af þessu orðalagi sem 2. mgr. 25. gr. frumvarps Stjórnlagaráðs tiltekur m.a. að öllum skuli tryggður réttur til sanngjarnra launa.

Þá hefur vel þekktur fyrrverandi stjórnmálafræðiprófessor tjáð sig um stjórnarmyndunarferli nýju stjórnarskrárinnar og talið það færa forseta lýðveldisins aukin völd. Ferlið er þó engin nýjung heldur nánast samhljóða því ferli sem lýst er í finnsku stjórnarskránni og keimlíkt því sem tíðkast í Svíþjóð og Þýskalandi. Um er að ræða beint, jákvætt þingræði þar sem þingið velur og kýs forsætisráðherrann - en þjóðhöfðingi kemur að málinu sem verkstjóri og málamiðlari.

Enn má nefna ákvæði um jákvætt vantraust á forsætisráðherra, þar sem tilnefna þarf eftirmann í tillögu um vantraust. Þetta kom hæstaréttarlögmanni nokkrum á óvart þrátt fyrir að vera vel þekkt úr stjórnmálafræðum og stjórnarskrá Þýskalands, Spánar og Ungverjalands svo nokkrar séu nefndar.

Eins og sjá má af þessari upptalningu, sem er engan veginn tæmandi, er erlend fordæmi og fyrirmyndir víða að finna í frumvarpi Stjórnlagaráðs. Þessu er lýst nánar í greinargerð með frumvarpinu, sem er fróðleg lesning - og ein af ástæðum þess að nýja skráin verður þegar fram í sækir mun haldbetri og skýrari réttarheimild en sú gamla.

Mér finnst að þegar lögfræðingar og aðrir sérfræðingar tjá sig um frumvarp Stjórnlagaráðs sem slíkir, eigi að gera þá kröfu að þeir séu vel lesnir og hafi kynnt sér þær erlendu fyrirmyndir sem byggt er á og vísað til. Þar með mætti forðast að þeir beini spjótum að orðalagi og eiginleikum sem eru vel þekktir annars staðar frá og þykja fullboðlegir í stjórnskipunar- og stjórnmálafræðikreðsum heimsins. Nú má vel vera að eitthvað af þessum erlendu fyrirmyndum eigi ekki við á Íslandi, en þá þarf að greina hvaða ótvíræða "sérstaða Íslands" eigi þar í hlut - og helst að rökstyðja hvaða aðrar lausnir henti þá betur "séríslenskum aðstæðum" og af hverju.

Að öðrum kosti getur gagnrýnin hljómað eins og kjánalegur, og amatöralegur, heimóttarskapur.

[Þessi færsla birtist á bloggi mínu á Eyjunni 5. desember 2011.]